پخت آجر (Brick) و روش تولید آن فرایندی ساده به نظر می‌رسد. از گذشته این مکعب ساده و کوچک با روشی ساده و با تخت فشار قراردادن خاک رس و پخت آن در کوره‌های ساده شروع شد و در نهایت از آن در ساختن یک خانه استفاده شد. اما این فرایند ساده و کوتاه امروزه با پیشرفت علم و آمدن فناوری‌های ن.ین در تولید، تغییر کرده و علاوه بر پیچیده‌شدن فرایند تولید آن، تنوع این محصول را هم بسیار بالا برده است.

شاید با آوردن نام آجر که یک بلوک مستحکم برای ساخت سازه است، چیزی جز دیوار و دیوارچینی به ذهنتان نرسد. اما جالب است بدانید که در دنیای امروز کاربرد آجر چیزی فراتر از مصالحی برای ایجاد یک دیوار ساده بوده و تنوع این محصول باتوجه‌به طرز تهیه و روش‌های تولید و پخت آجر، این محصول را با یکی از پرفروش‌ترین مصالح ساختمانی در کشورمان و حتی در سراسر دنیا مبدل کرده است.
در حقیقت نحوه تولید و مواد مختلفی که در تولید و پخت آجر به‌کاررفته، موجب شده تا بیش از آن که از آجرها در زیر ساخت و اسکلت ساختمان‌ها استفاده شود، شاهد افزایش نقش و کاربرد آن در مواردی چون نماسازی و استفاده از آن در سایر فضاهای یک سازه باشیم. استفاده از آجر نما بارزترین کاربرد این روزهای آجر در ساختمان است.
درست است که در ساخت‌وساز ساختمان‌های بلند و آسمان‌خراش‌های سر به فلک کشیده، اسکلت‌های فلزی، شیشه‌ای و بتنی، جایگزین آجرهای قدیمی شده، بااین‌حال اما روند ساخت آجر از قافله‌ی صنعت ساخت‌وساز عقب نمانده و با تولید و عرضه تنوعی بالا و متناسب با بناهای امروزی، همچنان جایگاه خود را در ساخت بناهای مختلف حفظ کرده است. با ما همراه باشید تا در این مقاله با کاربرد آجر و روش‌های تولید آن آشنا شویم.

بیشتر بخوانید : آجر چیست

کاربرد آجر چیست؟

همان‌طور که می‌دانید قدمت تولید آجر به هزاران سال پیش برمی‌گردد و باتوجه‌به نوع آب‌وهوای کشور ما نیز از دیرباز، آجر از مصالح ساختمانی کاربردی و مستحکم به شمار می‌آمد. بااین‌حال در حال حاضر کمتر پیش می‌آید که سازه‌ها همچون گذشته به‌صورت تک طبقه ساخته شوند. سبک استفاده از مصالح ساختمانی دست خوش تغییراتی بنیادین شده است.
در حقیقت اکنون سازندگان و معماران ما، صرف‌نظر از استحکام پایه‌ای یک سازه، توجهشان به نمای ظاهری و دکوراسیون داخلی آن معطوف شده است. از همین رو باید به‌منظور حفظ طول عمر بنا و درعین‌حال ارائه نمایی منحصربه‌فرد از مرغوب‌ترین مواد موجود با توان ایجاد زیبایی بصری چشم‌نواز کمک گرفته شود. به همین جهت ما شاهد تولید انواع آجر و آجر نما در مدل‌های مختلفی هستیم تا به‌خوبی پاسخگوی نیاز معماران و سازندگان باشد.

 تهیه‌ی آجر و آجر نما، بر خلاف مصالحی مانند سنگ و سرامیک نیاز به‌صرف هزینه‌ای بسیار مقرون‌به‌صرفه‌تر دارد و از سوی دیگر با عرضه و ارائه ابعاد مختلف آن، رنگ‌بندی‌های جذاب و با مقاومت بالا، تا سال‌های سال به همان شکل اولیه پابرجا باقی می‌مانند.

بنابراین کاربرد آجرها را می‌توان به دسته‌های زیر تقسیم‌بندی کرد:

۱. پی‌سازی ساختمان با کمک آجرهای دارای مقاومت فشاری بالا

۲. کف‌پوش داخلی و خارجی بنا

۳. طراحی داخلی ساختمان و تزئینات دکوراسیون

۴. نماسازی و دیوارپوشی سازه به‌منظور ایجاد مقاومت و زیبایی

۵. ایجاد معماری‌های خاص در قوس، طاق، گنبد، مقرنس، گوشواره

انواع آجر

 آجر که با نام انگلیسی Brick شناخته می‌شود عموماً از جنس خاک رس و ترکیبی از سایر مواد مانند ماسه، فلدسپات، سنگ‌آهک، سولفات، سولفور، فسفات، کانی آهن، منگنز، منیزیم، سدیم و… تولید و عرضه می‌شود. هرچند درصد وجود هر یک این مواد در آجر مختلف است و به‌نوعی ویژگی‌های خاصی را به آن می‌بخشد تا به‌این‌ترتیب متناسب استفاده در مکان‌های به‌خصوصی باشند. در اصل تنوع ترکیبات آجر تنوع مدل و طرح آن را هم ایجاد می‌کند.

 به همین جهت انواع آجر از جهت مواد به‌کاررفته شده در آن شامل دسته‌بندی‌هایی به شرح زیر می‌شود:

 لعابی، سفالی (ایتال)، نسوز، ماسه آهکی، فشاری

 البته صرف‌نظر از نوع ترکیب مواد موجود، روش تولید آجر دیگر مشخصه مهمی است که آن‌ها را به دو دسته‌ی سنتی و قدیمی (فشاری/ دستی) و دسته جدید و صنعتی (ماشینی) تقسیم می‌کند. نوع اول به آجرهایی اطلاق می‌شود که به روش‌های سنتی یا همان دستی قدیم در کوره‌ها مورد پخت و عرضه قرار می‌گیرند، اما دسته دوم به شکل ماشینی و به‌صورت انبوه ساخته می‌شوند.
دسته‌بندی سومی که می‌توان بر اساس آن آجر موردنظر خود را برای یک بنا انتخاب کرد، بر حسب اندازه و شکل ظاهری آن است. این گزینه به‌خصوص در مواردی که خواهان نماسازی یا طراحی دکوراسیون داخلی هستید، نقشی کلیدی را در ایجاد فضای ظاهری جذاب و شکیل ایفا می‌کند.
به‌این‌ترتیب آجرها ازنقطه‌نظر ظاهر به دسته‌های توپر، توخالی، آجر سوراخ‌دار، متخلخل و با اشکال هندسی متنوعی عرضه می‌شوند. هر یک از موارد ذکر شده کاربردهای مخصوص به خود را دارند و میزان تخلخل یا سوراخ‌های موجود در آن‌ها به‌نوعی تعیین‌کننده کاربرد ویژه‌ای هستند. در نهایت لازم به ذکر است که کاربرد آجر هم به‌تنهایی می‌تواند آن را در دسته‌بندی‌های معمولی، مهندسی و آجر نما قرار دهد.

 بنابراین چنانچه بعدازاین خواهان خرید آجر بودید، نیازی به نگرانی نیست چرا که زین‌پس تمامی دسته‌بندی‌های معروف آجر را می‌شناسید.

بیشتر بخوانید : آجر نسوز چیست

بد نیست در اینجا شرح و شناختی بر آجرهای فشاری و ماشینی داشته باشیم. آجرهای فشاری:

آجرهای فشاری:

به آن دسته از آجرهایی که به‌صورت دستی غالب زنی می‌شوند و در داخل کوره برای پخت آجر قرار می‌گیرند، آجرهای فشاری گفته می‌شود. این آجرها تقریباً همه نوع کاربردی در کارهای ساختمانی دارند و بیشترین استفاده آن‌ها هم مربوط به پی‌ریزی و استفاده در دیوارهای بیرونی است. چیزی که درباره این مدل آجر شایع می‌باشد این است که خشت این آجرها به‌صورت سنتی و دستی زده شده و قسمت‌های گوشه‌ای قالب هم با فشار خشت‌زن پر می‌شود.
ابعاد استانداردی که این مدل آجرها دارند معادل ۵×۱۰×۲۰ و یا ۵٫۵×۱۱×۲۲ سانتی‌متر می‌باشد.

آجرهای ماشینی یا سوراخ‌دار:

ازآنجایی‌که این مدل آجرها توان و استحکام بالاتری نسبت به سایر آجرها دارند، بیشترین مورداستفاده در قسمت سفت‌کاری و ساخت دیوار را دارا هستند. نکته مثبت این آجرها قیمت مناسب و به‌صرفه‌ای است که دارا هستند. کاربرد آجر آن هم از مدل ماشینی برای ساخت‌وسازهای در هر شرایطی ضروری می‌باشد. یکی از دلایلی که باعث شده تا تولید آجر به قوت خودش باقی بماند استفاده زیاد آجرهای ماشینی یا سوراخ در روند ساخت‌وساز می‌باشد.

این آجرهای به دلیل داشتن ۸ الی ۱۰ عدد سوراخ به این نام مشهور شده‌اند. دلیل تعبیه این سوراخ بر روی آجر این است که هنگام چینش و ریختن ملات بر روی آن‌ها، مواد به شکل عمودی به داخل آن‌ها نفوذ کند و استحکام بیشتری به دیوار ببخشد. یکی دیگر از دلایل وجود این سوراخ‌ها قرارگرفتن میل‌گرد در بین این آجرهای سوراخ‌دار است که برای استحکام بیشتر و در ساخت دیوارهای حمال به کار گرفته می‌شود.

پخت آجر و مراحل تولید آن در ۴ مرحله (آجرپزی)

باتوجه‌به موارد ذکر شده متوجه شدیم که انواع آجر بسته به چگونگی پخت و تهیه آن شکل‌گرفته و به‌این‌ترتیب تولید آن کاربردهای متنوعی را در صنعت ساختمان ایجاد و در اختیارمان خواهند گذاشت؛ بنابراین می‌توان با اطمینان متذکر شد که نحوه تولید و پخت آجر و به‌اصطلاح پخت آن، در سایر مواردی چون کیفیت، طول عمر، قیمت آجر و سایر خواص یک آجر نیز مؤثر است. از همین روی در این بخش به مراحل ساخت آجر و پخت آن پرداخته تا با ابتدایی‌ترین مرحله یعنی تهیه خاک مناسب و سپس آماده‌سازی گل، خشت‌زنی، خشک‌کردن و نهایتاً پخت و خنک‌کردن آن آشنا شوید.

تهیه خاک مناسب برای پخت آجر

تولید آجر در گام اول به انتخاب و آماده‌سازی خاک استفاده شده در آن بستگی دارد که در ادامه با درصد خاصی از آب مخلوط خواهد شد. در اصل خاک اصلی‌ترین عنصر و بزرگ‌ترین ستون در تولید و پخت آجر محسوب می‌شود. همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، عمده ماده مورداستفاده در این محصول، خاک رسی است که با سایر ترکیبات مانند سنگ‌آهک، سولفات‌ها، اکسیدها و فسفات‌ها و… به کار گرفته می‌شود.
به‌این‌ترتیب تولیدکنندگان تنها میزان درصد مواد ثانویه را کنترل کرده و در کنار آن به پاک‌سازی خاک رس از ناخالصی‌هایی چون چوب، ریشه گیاهان، زغال و… می‌پردازند. چرا که حضور چنین موادی کاربرد آجر را از یک بلوک مستحکم و مقاومت دور کرده و منجر به عدم مقاومت بالای آن خواهد شد. البته این به معنی انتخاب هر نوع خاک برای تولید و پخت آجر نیست.

باید بدانیم که برای انتخاب خاک، باید درصد مواد نمکی و آهکی موجود در آن صفر یا حداقل میزان ممکن باشد. زیرا وجود چنین موادی باعث ایجاد شوره و اصطلاحاً آلوئک شده و کیفیت آجر تولیدی را به‌شدت کاهش می‌دهد. در ایران عزیزمان مناطقی که خاکشان کیفیت بالا داشته باشد زیاد نیست. یکی از این مناطق، در نزدیکی پایتخت کشورمان و در محدوده شهر ورامین است که کیفیت خاک این منطقه به تأیید بسیاری از کارشناسان رسیده است. امیران نما در تولید آجر و آجر نما با تنوع بسیار بالا فعالیت گسترده دارد. یکی از کارخانه‌های تولید آجر امیران نما در این منطقه (ورامین) قرار دارد.

لازم به ذکر است که این خاک رس از معادن مربوطه استخراج شده و به کمک کامیون یا تسمه‌نقاله به کارخانه‌ها تولید آجر منتقل می‌شود؛ بنابراین در این مرحله است که تولیدکنندگان با ابزارآلات مخصوص به خود اقدامات جداسازی و به‌قول‌معروف الک‌کردن را انجام داده تا خاکی یک‌دست حاصل شود. حال پس از پایان مرحله تهیه خاک مرغوب، نوبت به تبدیل آن به گلی مناسب رسیده است.

آماده‌سازی گل رس برای تولید انواع آجر

خاک رس تهیه شده برای این محصول به‌تنهایی کافی نبوده و بسته به انواع آجر موردنظر ما با درصدی خاص از آب مخلوط می‌شود. به‌عبارت‌دیگر این درصد آب که می‌تواند از ۱۰ الی ۳۵ درصد وزن خاک متغیر باشد، تأثیر به سزایی در سهولت قالب‌زنی آجرها خواهد داشت.
در نتیجه تهیه گل در روش‌های دستی و عمدتاً قدیمی‌تر، با درصد آب بیشتری صورت می‌پذیرفت تا بتوان راحت‌تر آن را در قالب‌ها قرار داده و فشرده کرد. اما باید توجه داشت که هرچه میزان آب یک آجر بیشتر باشد، به‌احتمال زیاد سبک‌تر و پوک‌تر بوده و به‌این‌ترتیب مقاومت کمتری دارد.
همچنین هزینه و زمان لازم جهت خشک‌شدن آن نیز بیشتر خواهد بود. درهرحال میزان آب مشخصی به خاک آجر افزوده شده و عمدتاً با کمک دستگاه‌هایی تحت عنوان مخلوط‌کن‌های مکانیکی ترکیب و ورز داده شده تا جایی که هوای داخلی آن خارج شود. سپس این روند آن‌قدر ادامه پیدا می‌کند تا خمیری یک‌دست و بدون ذرات درشت در دسترس ما باشد.

قالب‌گیری یا خشت‌زنی آجر

دو مرحله قبلی با این هدف صورت گرفت که بتوان قالب‌گیری یا خشت‌زنی مناسبی را در روند تولید آجر به ایجاد کرد. به‌عبارت‌دیگر درگذشته روش‌های قالب‌زنی محدود به ریختن گل آجر در داخل قالب‌هایی ازپیش‌ساخته بود تا پس از خشک‌شدن و پختن آجرهایی یک‌شکل و یک‌دست را در اختیار داشته باشیم.
امروزه اما خشت‌زنی نیز پیشرفت کرده و به کمک دستگاه‌های اتوماتیک مخصوص قالب‌گیری شاهد آجرهایی منسجم و با سطح کیفیتی بسیار بالاتر از گذشته هستیم. در این روش بسته به کاربرد آجر، از قالب‌های مخصوصی کمک گرفته شده تا اندازه و فرم آجر تعیین شود، سپس خمیر تهیه شده در آن ریخته و پس از پر شدن توسط نخ آجر بریده می‌شود.

البته لازم به ذکر است که بسته به سیاست تولیدی کارخانه‌ها، خشت‌زنی بر روی سه صورت از گل انجام می‌شود:

۱. خمیری شکل یا روش گل نرم

۲. گل سفت

۳. پرس‌کردن خاک نیمه‌خشک (بدون نیاز به مرحله خشک‌کردن)

به‌این‌ترتیب پس از خشت زدن آجر، نوبت به خشک‌کردن و پختن بلوک‌ها رسیده تا به سطح مقاومت و قابلیت‌های موردنظر ما برسند.

بیشتر بخوانید : خاصیت‌های شیمیایی و فیزیکی آجر

خشک‌کردن خشت یا همان پخت آجر

می‌رسیم به مرحله بعدی تولید آجر یعنی خشک‌کردن آجر؛ پس از گذشت چند ساعت از خشت‌زنی به‌طوری‌که خشت شکل و شمایل گرفته باشد و خیسی یا حالت شل اولیه خودش را دیگر نداشته باشد نوبت به جابه‌جایی و چینش آنها فرامی‌رسد.

نحوه چینش آنها هم به‌گونه‌ای است که باید از سمت باریک به سمت پهلو چیده بشوند؛ چون در این قسمت فشار کمتری وارد می‌شود و خشت به‌صورت کامل در معرض وزش باد قرار می‌گیرد. این کار به سریع‌تر خشک‌شدن خشت کمک شایانی می‌کند.

اما ازآنجایی‌که این روش خیلی فنی و اصولی نیست ممکن است بر روی سطح خشت ناهمواری‌هایی ایجاد بشود که ظاهر کار چندان شکیل و یکدست نشود. مورد دیگری که به این روش می‌گیرند خشک‌نشدن کامل خشت‌ها است. ممکن است مغز خشت به‌خوبی در اثر جریان باد قرار نگیرد و همچنان دارای رطوبت باشد. این رطوبت درنهایت منجر به ایجاد ترک‌هایی بر روی آجر خواهد شد.

زمان تقریبی موردنیاز برای خشک‌کردن در این روش بین ۳ الی ۱۵ روز تخمین زده شده است. البته اگر به روش سنتی عمل نکنیم روش‌های نوین و جدیدتری وجود دارد که تا ۴۸ ساعت هم به ما خشت خشک شده تحویل خواهد داد. کوره‌هایی که امروزه در برخی کارخانه‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرد این کار را به‌راحتی ممکن می‌سازد.

در واقع ما در مرحله آجرپزی اقدام به جداسازی آب شیمیایی خاک رس می‌کنیم به‌طوری‌که هیدرو سیلیکات دستخوش تغییرات شیمیایی نشود. اگر این مراحل به‌درستی پیش برود آجر و محصول نهایی ما بسیار مستحکم می‌شود و قادر خواهد بود فشار حداکثری وارده را تحمل کند.

روش‌های خشک‌کردن آجر

قطعاً در دو روشی که در آن انواع آجر را از گل نرم یا گل سفت قالب می‌زنند، نمی‌توان انتظار مقاومت بالایی را داشت چرا که هنوز به مقدار کافی خشک نشده و تغییر شکل می‌دهند؛ بنابراین لازم است تا با روش‌های خشک‌کردن موجود تا حدی آب آجر را گرفته و سپس آن را به کوره‌های پخت سپرد.

به این منظور سه روش خشک‌کردن آجر پیش روی ماست:

خشک‌کردن آجر به روش سنتی

در روش‌های سنتی گذشته، پس از قالب‌گیری، خشت‌های ساخته شده را در معرض هوای آزاد می‌گذاشتند تا به‌این‌ترتیب خشک شده و قابل پخت باشند. زمان قرارگیری خشت در مقابل هوا نیز چیزی در حدود ۳ الی ۵ روز است که در مقابل روش‌های دیگر بسیار زمان‌بر خواهد بود.
از سوی دیگر در این روش سنتی باید در طی مدت‌زمان‌های مشخصی، آجر را جابه‌جا کرده تا تمامی طرف‌های آن در معرض هوا قرار گرفته و خشک شود. همین امر نیز احتمال آسیب و تغییر کاربرد آجر را به همراه دارد که چندان مطلوب نیست.

خشک‌کردن آجر در اتاقک‌های کوره

دومین روشی که در خشک‌کردن آجر می‌توان از آن بهره برد با عنوان اتاقک‌های کوره یا کوره‌های هوفمان شناخته می‌شود. این کوره‌ها نیز تا حدودی قدیمی بوده و قدمت استفاده از آن به بیش از ۲۰۰ سال می‌رسد. البته باتوجه‌به میزان مصرف گازهای گلخانه‌ای چندان توصیه نمی‌شود؛ اما همچنان یکی از روش‌های خشک‌کردن و تولید آجر است.
که در آن آجرها را در اتاقک‌هایی مخصوص گذاشته و به کمک فرد کوره سوز فرایند لازمه پیاده‌سازی می‌شود. همچنین اکثر کوره‌های هوفمان هوشمند نبوده و ممکن است در طی فرایند خشک‌کردن با نوسان دما در طول روز، کیفیت همگن و یکنواخت کافی در این پروسه پیاده‌سازی نشود.

خشک‌کردن آجر در گرم‌خانه و تونل گرم

در نهایت می‌توان خشک‌کردن آجر را در گرم‌خانه یکی از همان روش‌های محبوب و پر استفاده تولیدکنندگان دانست که انواع آجر را به‌خوبی خشک کرده و جهت پخت آماده می‌کند. گرم‌خانه یا اتاق گرم به اتاق‌های بلند و باریکی اطلاق می‌شود که در آن هوای گرم از پایین وارد فضا شده و از سمت بالایی، رطوبت خارج خواهد شد.
البته روش مشابه دیگری هم وجود دارد که با نام تونل گرم (تونل خشک‌کن آجر) شناخته شده و خشت‌های قرار گرفته بر روی یک واگن را از داخل تونلی گرم عبور می‌دهند. به‌طورکلی در هر دو روش رطوبت آجر گرفته شده و اگر بر حسب کاربرد آجر به لعاب زدن نیاز باشد، لعاب لازمه را در انتها به آجر اضافه می‌کنند.

پخت آجر

آخرین مرحله تولید آجر، پخت است که در آن آجرهای خشک شده را در کوره‌ها چیده تا گازهای داغ و شعله از میان آن‌ها عبور کند. البته روش پخت نیز یکی از سه حالت پخت در کوره‌های آتش ثابت و آجر ثابت، کوره‌های آجرپزی با آجر ثابت و آتش رونده و در آخر کوره‌های آجرپزی با آتش ثابت و آجر رونده است.
عمدتاً بسته به نوع آجر، دمایی در حدود ۸۰۰ الی ۱۲۰۰ درجه سانتی‌گراد را در مدت‌زمان ۷-۱۰ روز به خشت‌ها منتقل کرده تا به‌مرور مولکول‌های خاک به یکدیگر بچسبند. سپس باگذشت زمان تعیین شده و تبدیل خشت‌ها به آجر، کوره تخلیه شده و کیفیت آن‌ها توسط تیم کنترل کیفیت مورد بررسی قرار می‌گیرد.

جمع‌بندی

مطالب و آنچه گفته شد، روند و اصولی است که در تولید و پخت آجر در هر مجموعه‌ای که ادعای تولید این محصول دارد، باید سپری شود. به‌کارگیری از نیروی مناسب و مجرب برای هر مرحله و انجام آن بادقت بالا همواره باید در نظر گرفته شود. مجموعه‌ی امیران نه‌تنها در تولید آجر و عرضه‌ی گسترده آن در بازار ایران ادعا دارد، بلکه مدعی است که با استفاده از یکی از بهترین و مرغوب‌ترین خاک‌های موجود در کشور و با وجود همکارانی متخصص و مسلط به کار محصولات خود را با تنوع بسیار بالا تولید می‌کند. حال که با نحوه و مراحل تولید و پخت آجر آشنا شدیم، باید برای ساختن پروژه به فکر تهیه‌ی مصالح و آجری مرغوب باشیم.

سوالات متداول درباره مراحل تولید آجر